उत्तराखंड की भाषाओं के दो विशेष शब्दकोश


( पहाड़ी भाषान पर आ्ब कोश कार्य सै हुनै लागि रौ। यां द्वी शब्दकोश 'कुमाउनी के विदेशी शब्द' और उत्तराखंड की भाषाओं का शब्दकोश 'झिक्कल काम्ची उडायली' पर ललित तुलेरा द्वारा समीक्षा करी जैरै। 

०१. 
उत्तराखंडाक भाषान कैं सँवारणी कोश 

त्तराखंड कएक संस्कृतियोंकि बाखई छु। यां बुलाई जाणी भाषाओं में उत्तराखंडक लोक भाषाओं में कुमाउनी और गढ़वाली द्वी खास भाषा छन, जनार बुलाणियोंकि गणती 40 लाख है सकर छु। यैक अलावा लै उत्तराखंडाक कएक इलाकन में कतुकै बोलि-भाषा छन, जना्र शब्दन कैं इकबट्यै बेर ‘झिक्कल काम्ची उडायली’ शब्दकोश तैयार करी छु।

         उत्तराखंडाक भाषाओं पर अध्ययन, सर्वेक्षण है रौ पर एक गैल अध्ययनक काम भौत कम है रौ। हालांकि उत्तराखंडाक जनजाति भाषाओं पर अलग से किताब लै देखण में ऐ गईं पर उनूकैं सँवारणक कम जतन करी जैरौ। यस बखत में उत्तराखंडाक भाषानक शब्दन पर कोश तैयार करण भौत ठुलि उपलब्धि रूप में सामणि ऐंछ।

         ‘झिक्कल काम्ची उडायली’ क संपादनक काम उमा भट्ट (नैनीताल) और चंद्रकला रावत (नैनीताल) द्वारा करी रौ और भाषाओंक शब्दों कैं एकबटयूणकि बुति अलग-अलग भाषाक जानकारोंल करि रै। यो कोश में उत्तराखंडाक 13 भाषान कैं शामिल करी रौ। जनूमें- कुमाउनी, गढ़वाली, जाड़, जोहारी, जौनपुरी, जौनसारी, थारू, बंगाणी, बोक्साड़ी, मार्च्छा, रं-ल्वू, रवांल्टी, राजी छन।

 यो शब्दकोशक नाम में ‘झिक्कल’ शब्द राजी भाषाक छु, ‘काम्ची’ शब्द मार्च्छा शब्द छु, ‘उडायली’ जौनसारी शब्द छु। इनर मतलब छु - भौत सा भाषाओंक शब्दनक टोकरी।

यो कोश में 1500 आधारभूत शब्दन पर 22 बिषयों पर शब्द एकबट्याई छन। जनर तेर भाषान में मतलब दिई छु। आधार शब्द हिंदी छु। दगाड़ में हर भाषाक सांस्कृतिक शब्दावली, एक लोककथा और हर भाषाक एक छ्वट परिचय दिई छु।

  यो शब्दकोशक सहयोगी लेखार कुमाउनी- राजेश प्रसाद, गढ़वाली- अंबरीश चमोली, रमाकांत बेंजवाल, जाड़- सुरेश ममगाई, जोहारी- शेर सिंह पांगती, जौनपुरी- सुरेन्द्र पुंडीर, जौनसारी- इंद्र सिंह नेगी, थारू- सिद्धेश्वर सिंह, रिंकी राणा, बंगाणी- बलबीरसिंह रावत, बोक्साड़ी- जगदीश पंत, हेमंचला, रं-ल्वू- डी.आर. सीपाल, सरोजिनी पांडे, शांति नबियाल, रवांल्टी- महावीर रवांल्टा, राजी- कमलेश उप्रेती, मार्च्छा- इंद्र सिंह फोनिया छन। कार्यशालाओं माध्यमल य शब्दकोश कैं पुर करी जैरौ।


***
झिक्कल काम्ची उडायली
(उत्तराखंड की भाषाओं का
 व्यावहारिक शब्दकोश)
  संपादक- 
उमा भट्ट, चंद्रकला रावत
● पैंल संस्करण- 2017
● कीमत- 250/- रूपैं
● पेज- 229
● छापनेर- पहाड़,
               ‘परिक्रमा, तल्लाडांडा, नैनीताल
● फोन- 05942-239162
            9411107450
***

आंखिरकार य कई जै सकीं की ‘पहाड़' (नैनीताल) ओर बै उत्तराखंडा्क भाषाई बिबिधता कैं सामणि ल्यूण में और उत्तराखंडाक भाषाओंक शब्द सामर्थ दगै परिचय करूण में यो ठुलि उपलब्धि है रै। यो कोश उत्तराखंडाक भाषाओं कैं सँवारण में बा्ट बतालि। ●●● 


०२.
कुमाउनी में बिदेशी भाषान बै आई शब्दनक कोश

कु
माउनीक लै आपण ठुल शब्द भनार छु, जमें हजारोंक गणती शब्द छन। कुमाउनी में बिदेशी भाषाओंक शब्दनक लै इफरात छु। कुमाउनी में बिदेशी भाषाओंक शब्दन कैं एकबट्यै बेर ‘कुमाउनी के विदेशी शब्द’ नामल शब्दकोश पेश करि रौ मुहम्मद नाज़िम अंसारी ज्यूल। नाजिम अंसारी ज्यू कुमाउनी में कलम चलाते रई छन।

पिथौरागढ जिल्ल रैथमी भाषाविद् प्रोफेसर केशव दत्त रुवाली ज्यूल कुमाउनी शब्दन कैं एकबट्यै बेर पैंल शब्दकोश 1983 ई. में तैयार करौ। य शब्दकोश ‘कुमाउनी- हिंदी व्युत्पत्ति कोश’ नामल छपौ। तब बै कुमाउनी कोश बिज्ञान में शब्दकोशनक लमेर छु।

‘कुमाउनी के विदेशी शब्द’ त्रिभाषी शब्दकोश छु। जैक आधार शब्द कुमाउनी छु, वीक बाद हिंदी में वीक अर्थ दिई छु, दगाड़ै मूल बिदेशी शब्द लै दि रौ पजैं आंखिर में अङरेजी शब्द दिई छु। शब्दकोश में शब्दनक व्याकरण रूप ;संज्ञा, पुल्लिंग, क्रिया, विशेषण आदिद्ध लै दिई छन, जो एक शब्दकोश कैं मानक बणूनक लिजी जरूरी गुण मानी जानी। कोश में शब्दनक व्याख्या लिजी हिंदी भाषा कैं प्रमुखता दिई छु। यो शब्दकोशक हिसाबल कुमाउनी में अरबी, फारसी, तुर्की, पुर्तगाली, अङरेजी, स्पेनिश शब्द आई छन। भाषान कैं दर्शूणक लिजी कोशकारल रोमन लिपिक इस्तमाल करि रौ। जसिक- अरबी (A), फारसी (P) पुर्तगाली लिजी (PRT), अङरेजी (E) आदि।

य शब्दकोश में कुमाउनी में आई बिदेशी भाषाओंक करीब 1700 शब्दन कैं एकबटयाई छु। शब्दकोश में अरबी भाषा बै आई कुछेक शब्द छन- अकल/ अक्कल,अगबार, तमीज, तैनाती, फलसाण/ फलाण, सिकैत, फारसी भाषा बै आई कुछेक शब्द छन- अजमैश, गिरबदारी, गुंजैश, तरा्ज,  अरबी और फारसी दुयै भाषान बै आई शब्दोंक मेल लै देखण में ऊं, जस- ऐबदार, नालैक, दिमागदार/डिमागदार आदि, तुर्की भाषा बै आई कुछेक शब्द छन- तलाश, सेखी, तोप, कैंचि, कुर्त, पुर्तगाली भाषाक शब्द छन- अल्मारि/इल्मारि, लिलाम, कारतूस/कारतोस, अङरेजी भाषा बै आई शब्द छन- अटैचि- टैम, अलारम, इस्कूल, लमसम, फैर, फोनटीन, रपोट,  स्पेनिश और पुर्तगाली भाषा बै आई शब्द छु - मिस्तिरि (मिस्त्री)।

***

कुमाउनी के विदेशी शब्द
(कुमाउनी- हिंदी- अंग्रेजी शब्दकोश)
  - मोहम्मद नाज़िम अंसारी
● पैंल संस्करण- 2024
● कीमत- 399/- रूपैं
● पेज- 342
● मो.- 9412927607
          8755053301
***

शब्दकोश में सबन है सगर शब्द अरबी, फारसी और अङरेजी भाषाओंक छन।  य परकार देखण में औंछ कि कुमाउनी में लै बिदेशी भाषान बै आई निमखण शब्द छन और उन शब्दनक कुमाउनीकरण है गो। यस हर भाषा में देखण में मिलूं। हम कै सकनू कि हौर भाषाओं चारि कुमाउनी में लै शब्द कैं आपूं में ढालणक खासियत छुु। यों शब्दन वजैल कुमाउनी लै आपण शब्द भनार में बढ़त बणूनै।

य कूण चैं कि कोशकार नाजिम अंसारी ज्यूल यो कोशक माध्यमल कुमाउनी कोश बिज्ञान में एक जरूड़ी शब्दकोश तैयार करि बेर कुमाउनीक शब्द सामर्थ कैं सामणि ल्यूणक मिहनत भरी काम करि रौ। यो कोश आज तकक कुमाउनी कोश बिज्ञान में अलग किसमक काम है रौ, जो कुमाउनीक बिदेशी भाषानक शब्दन पर एकाग्र छु और मूल शब्दक लै जानकारी द्यूं। य कोश कुमाउनी पिरेमी, लेखार, इस्कूली ना्न, साहित्यकार और जनताक जानकारी बढूनी वा्व कोश छु। कुमाउनी कोश बिज्ञान में य कोश भौत उपयोगी हो्ल, यस मानण छु। ●●●

टिप्पणियाँ

इस ब्लॉग से लोकप्रिय पोस्ट

आगामी 10, 11 व 12 नवंबर को तीन दिवसीय राष्ट्रीय कुमाउनी भाषा सम्मेलन

कुमाऊं में प्रचलित होली संग्रह का विमोचन

हल्द्वानी में कुमाउनी भाषा का 14 वां राष्ट्रीय सम्मेलन

किताब समीक्षा : कुमाउनी शब्दों पर दो किताब - ललित तुलेरा

कुमाउनी पत्रकारिता का इतिहास History of kumauni journalism

कुमाउनी भाषा में इस वर्ष आयोजित आठ लेखन पुरस्कार योजनाएं

'उज्याव' संगठनल उरया सतूं औनलाइन कुमाउनी युवा कवि गोष्ठी